کد مطلب:46066 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:21

گنجینه پرسمان » فلسفه و منطق

نظريه حكماي اسلامي درباره علم چيست؟

فلاسفه اسلامي از نظريه ارسطو استقبال نموده و نظريات او را در تمام اين موارد پذيرفتهاند، آنان نيز معتقدند كه روح كودك در نخستين روزها بسان لوحي صاف و ساده است كه در آن كوچكترين نقشي وجود ندارد، و فقط حالت پذيرايي نقوش را دارد كه در آن لوح نقش ميبندد.
ادراكات جزئي و حسي بر ادراكات عقلي تقدّم دارد، و اگر ادراكات جزئي در كار نباشد، عقل قادر به درك كليات: اعم از تصوري و تصديقي، يا بديهي و نظري نخواهد بود، اين ادراكات جزئي است، كه به عقل ما توان ميبخشد كه به يك سلسله كليات تصوري و تصديقي، بديهي و نظري، دست يابد و در اين مورد علاوه بر برهان، از سخن خدا نيز الهام ميگيرند، آنجا كه قرآن ميفرمايد:
«وَاللهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِكُمْ لاَتَعْلَمُونَ شَيْئاً وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالأَبصارَ وَالأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرونَ» نحل/79
[خداوند شما را از شكم مادرانتان بيرون آورد در حالي كه چيزي نميدانستيد و براي شماها، گوشها و چشمها و دلها داد تا سپاسگزار شويد].
بنابراين تمام ادراكات انساني كلياتي است كه بعداً حاصل شده و در حصول آنها، حواس ظاهري، نقش اساسي دارند.
البته معني آيه دعوت به تك ابزاري نيست، زيرا در عين حال كه ما حس و عقل را دو ابزار مختلف ميدانيم ولي بهرهگيري از ابزار عقل، در تصورات و تصديقيات، در بديهيات و نظريات بدون زمينهسازي حواس ظاهري، امكان پذير نيست.
چيزي كه هست عقل دسته نخست را به طور مستقيم از خارج ميگيرد، زيرا وقتي افراد متعددي از يك نوع، وارد فضاي ذهن شد، از طريق تجريد و تعميم جزئيات و به تعبير ديگر از طريق حذف مميزات و مختصات و اخذ به مشتركات، بر چنين مفاهيم كلي دست مييابد، ولي دسته دوم هرگز به طور مستقيم از خارج وارد فضاي ذهن نميشود بلكه، ادراك صور حسي به ذهن آمادگي ميبخشد كه اين صورت را ابداع وخلق كند و اگر يك چنين صور حسي نبود، عقل را ياراي درك اين مفاهيم و يا خلق و ابداع آنها نبود.
از نظر فلاسفه اسلامي، عقل قلمروهاي مختلفي از تصور و تصديق آنهم از نظر بديهي و نظري دارد، مانند:
1ـ ادراك وجود، عدم، وحدت، كثرت، ضرورت، امكان، امتناع و سائر امور عامه، در مورد تصورات بديهي.
2ـ انسان، اسب، درخت و ديگر مفاهيم كلي (كه از طريق تجريد جزئيات به دست ميآيد) در مورد تصورات نظري.
3ـ تصديق به امتناع اجتماع نقيضين و امتناع ارتفاع آنها در مورد تصديق بديهي.
4ـ تصديق به اينكه سه زاويه مثلث مساوي با دو زاويه قائمه است.
در حالي كه عقل، داراي چنين ادراكات كلي در مورد تصورات و تصديقات بديهي و نظري است، معالوصف همه اين ادراكات بدون اعمال حس و بدون تماس انسان با جهان خارج، امكانپذير نيست، هر چند نحوه ادراك در اين موارد چهارگانه با هم فرق ميكند و عقل مفاهيم اوّليه را مانند وجود وامكان پس از تماس انسان با خارج، از طريق حس از پيش خود ميسازد، و تماس ذهن با خارج، به او نيرو ميبخشد كه چنين مفاهيمي را خلق كند.

---

: آية الله جعفر سبحاني
شناخت در فلسفة اسلامي